Қазақ әдебиеті дамуының тарихында жазушы Ілияс Есенберлин төргі орындардың бірін алады. Ол – туған жеріне, өскен еліне шығармагерлік алапат еңбегімен, талмас талантымен танылған, ірі қаламгердің бірі. Қазақ әдебиетінің көркем қазынасын байытуға қомақты үлес қосқан жазушы әр түрлі жанрларға құлаш ұрды. Қыруар өлең, он дастан, екі повесть, он жеті роман жазды. Драматургия, кино, аударма саласында да еңб ек етті. Елінің күнделікті өмірімен тыныстаған шығармалармен қатар, ұлт өмірінің ғасырларға кететін кең ауқымды, қарымды панорамасын жасаған құнарлы туындылар берді.
Ілияс Есенберлин 1915 жылы қазіргі Ақмола облысы, Атбасар қаласында туған. Әкесі Есенберлі мен шешесі ерте қайтыс болған Ілияс бауыры Раунақпен бірге жетімдер үйінде өсті. Мектеп қабырғасында математикаға өзінің бейімділігін көрсетіп, қазақ фольклорын да керемет білген екен. Әлемдік классика туындыларын оқып, суретті жақсы салған.
Мектептен соң рабфакта (жұмысшы факультеті) оқып, 1940 жылы Қазақ тау-кен институтын бітіріп, Жезқазған рудниктерінде инженер болып істеп жүргенде дүниежүзілік екінші соғысқа қатысты. Майданда ауыр жарақаттанды, Рига әскери-саяси училищесінде оқуын жалғастырды. Майданға аттанып, 1942 жылы қаңтарда Старая Русса маңында аяғынан ауыр жараланып, Костромадағы госпитальда бір жыл емделіп, 1943 жылы мүгедектікке байланысты жазылып, Қазақстанға оралды. Ол екі медальмен марапатталған – «Әскери қызметі үшін» және «Ленинградты қорғағаны үшін».1944 жылы Алма-Атыға қайтып келді.
Ілияс Есеберлин «халық жауы» Хамза Жүсіпбековтың қызына үйленіп, саяси құғынға ұшырады. Осы үшін жұмыстан қудаланып, Қарақұм каналының құрылысына жер аударылып, қаза таба жаздады. Болашақ жазушы білімі бойынша инженер болғандығы арқасында ғана тірі қалады. Мұнда ол құрылыстың маңызды аймағын басқарды. Сталин өлімінен кейін Ілияс Есенберлин есімі, ақталды. Ілияс жұбайымен бірге Семей облысында орналасқан кен ошағына барады.
1945 жылы алғашқы поэтикалық шығармалары жарық көрді. Дегенмен, соғыстан кейін ғана жазушылыққа өз жақындығын түсінді. Алматы қаласына көшіп, көркем әдебиет баспасында редактор болып жұмыс істеді. Ілияс өзінің алғашқы романы «Адам туралы жыр» бойынша жұмысқа кіріседі. Кейін Есенберлин киностудияға ауысып, жақын достары Қапан Сатыбалдин, Шәкен Айманов, Олжас Сүлейменов және басқа да белгілі өнер және әдебиет майталмандарының ортасына түсті.
Киностудияда ол көптеген фильмдерге редакторлық жұмысын жасады, ондаған сценарийлер мен пьесалар жазды, бірақ өз мойындауымен ешқашан кәсіби драматург бола алмады
Жазушы өз халқының тарихын зерттеуге көп көңіл бөлді. Ол ғылыми монографияларды зерттеді, мұрағаттарды аралады, бастапқы дереккөздерді мұқият зерттеді. Ол ойлап тапқан алғашқы тарихи романға материал жинақтау және өңдеу үздіксіз жүріп жатты.
Ал 1965 жылы, сөзбе-сөз үш айдың ішінде Есенберлин өзінің әйгілі «Қаһар» трилогиясының бірінші кітабын, көп ұзамай бүкіл трилогиясын жазып, оған «Көшпенділер» деген жаңа атау берді. «Көшпенділер» трилогиясынан кейін «Алтын Орда», «Қауіпті өткел» тарихи шығармалары, қазіргі тақырыптағы «Алтын құс», «Айқас» және тағы басқа романдар дүниеге келді. Мұнда «Адам туралы ән» романын жаза бастады.
Жазушы ізденіп, қазақ халқының тарихын тереңдетіп зертеп, ғылыми монографиялар оқып, мұрағаттарға барып, тапқан барлық дереккөздерді мұқият қарастырып отырды.Ілияс Есенберлин өзінің бірінші тарихи романы үшін жинаған материалды өңдеді.
Кейін бірнеше поэма жариялап, өлеңдер жинағын шығарған Есенберлин сөйтіп қуғынға ұшырап, 1950-жылдары жазған шығармаларын ешбір баспа, газет және журнал қабылдамайтын болды. Оның қайтадан әдебиет саласында бой көрсетуі, өзіне атақ-данқ әкелетін еңбектеріне баспалардың есігінің ашылуы Қазақстан Компартиясы І. Хатшысы Дінмұхамед Қонаев есімімен тікелей байланысты. Негізгі мамандығы тау-кен инженері болған және жазушыны жас кезінен білетін Қонаев 1966 жылы кездейсоқ бір жерде көріп қалып оның мүшкіл халін білгеннен кейін араша түсіп, “Жазушы” баспасына директор етіп тағайындайды да, оның алғашқы шығармаларына қолдау көрсетіп отырады.
Осындай қамқорлықтың арқасында Ілияс Есенберлин «Көшпенділер» және «Алтын Орда» трилогияларын баспадан шығарды. Әсіресе оның 1960- жылдардың соңы мен 1970- жылдардың басында жарық көрген “Алмас қылыш”, “Жанталас” және “Қаһар” романдарынан тұратын “Көшпенділер” үштігі Кеңестік кезеңде қазақ халқынын ұлттық санасын оянуына түрткі болған маңызды шығармалар еді. Бұл еңбектерінде ол Қазақ хандығының құрылуын, Абылай хан заманын және Кенесары Қасымұлының Патшалық Ресейден тәуелсіздік алу жолындағы күресін сомдауда еді.
Ол кезде мұндай тарихи тақырыптарға баруға ешкімнің батылы жетпейтін. Әсіресе Кенесары туралы роман жазу әр жазушының қалам сілтей алатын тақырыбы емес еді. Өйткені одан 20 жылдай бұрын ғылыми тұрғыдан зерттеп докторлық диссертация қорғаған тарихшы ғалым Ермұхан Бекмаханов 25 жылға сотталған еді. Міне осыдан кейін Қазақстанда ешбір ғалымның Кеңестік идеология белгілеген тарихи тақырыптардың тысына шығып, қандай да бір тақырыпты зерттеуге ұмтылуы өз өзіне қол жұмсаумен парапар еді. Сондықтан тарихшылар ұлттық тарихтың орнына Компартия тарихын жазуға бейім тұрды. Міне осындай тар кезеңде жас ұрпақтарға шынайы тарихты үйрету мақсатында Есенберлиннің Кенесары тақырыбында роман жазуы үлкен ерлік еді.
Сонымен қатар Есенберлин мұны асқан шеберлік және шыншылдықпен де іске асыра білді. Ол романды қызықты ету үшін тарихи шындықтарға қайшы келетін қияли суреттеулерге барған жоқ. Сонымен қатар романдарын жазу барысында ғылыми еңбекке дайындалғандай терең зерттеулер жүргізіп, архивтерге үңіліп, көптеген деректерді қарап шыққан. Кейбір мамандар Есенберлиннің осы жинаған деректерімен егер роман орнына диссертация жазуды көздесе, 3-4 диссертация жазуға татитын дерек жинағынын атап өтуде. Еңбектің арадан жарты ғасырдан астам уақыт өтсе де құнын жоғалтпай келе жатқан болуы, сондай-ақ 30 рет қайта басылып тиражының үш миллионнан асып түсуі де осыдан.
Жазушының негізгі әдеби-тарихи шығармасы – «Көшпенділер» романы. Бұл Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегері, белгілі қазақ жазушысы Ілияс Есенберлиннің шежірелік романы. Болашақ Қазақстан аумағында болған ХҮ-ХІХ ғасырлардағы тарихи оқиғаларды қамтиды. Есенберлин трилогиясы мынадай бөлімдерден тұрады: «Алмас қылыш», «Жанталас» және «Қаһар».
«Көшпенділер» трилогиясы ХҮ-ХІХ ғасыр аралығындағы қазақ тарихының бес ғасырлық кезеңін қамтиды. «Алмас қылыш» трилогиясының бірінші бөлімінде Қазақ хандығының құрылуы басталған кезең суреттеледі. Жәнібек пен Керей хандары байырғы қазақтардың сол руларының барлығын іс жүзінде, өз ата-бабалары Шыңғыстарға көбірек қарайтын Әбілқайыр ханнан бөлініп кету және онымен тәуелсіздік үшін күресті бастады.
Бұл ретте қазақтарда бір ой бар – қазақтардың барлық түрін үш жүзге біріктіру арқылы жаңа хандық құру.
Екінші роман «Үмітсіздік» үш жүз хандарының алдымен Анна Иоановна, кейін Екатерина ІІ тұсында өз еркімен Ресей бодандығына кіру әрекетін суреттейді. Бұл ерікті қосылудың прогрессивті маңыздылығы сипатталады және бағаланады, бірақ жол оңай болмағанымен және бір жағынан да, екінші жағынан да шектен шығулар мен өткір сәттер болды.
Ал бұл кітапта ең бастысы Абылай ханның өмірі мен ерліктері баяндалады, оның тәуелсіз Қазақ хандығын құрудағы күресі мен жүріп өткен жолы суреттеледі. Сол жылдардағы жоңғарлардың, қытай шүршіттерінің және басқа да шетелдік басқыншылардың шапқыншылығы сияқты қайғылы оқиғалардың суреттелуі қызықты және мазмұнды болды.
Сонымен бірге қазақтардың рулары арасында жер, жайылым үшін қанды аралық соғыстар мен жорықтар және әрине, әртүрлі хандардың билік үшін күресі, қарапайым көшпелілердің осы хандардың езгісіне қарсы күресі болды.
«Қаһар» трилогиясының үшінші бөлімінде алдыңғы хандардың саясатынан алыстап, орыс патшасына қарсы шыққан Кенесарының үш жүзінің соңғы ханы соғыста қаза болса да жеңсе де, жеңбесе де қазақ халқын, болмысын дүрліктіре білді.
«Көшпенділер» – қазақ жазушының ең көп шыққан кітабы, оның жалпы таралымы үш миллионнан астам, ал Ілияс Есенберлин жапон тіліне аударылған жалғыз қазақ авторы.
«Көшпенділер» тарихи трилогиясы хронология бойынша соңынан бастап жазылған. Ілияс Есенберлиннің ұлының айтуы бойынша «Қаһар» бірінші кітабы шыққанда қойшылар оқуға бір қошқар беріпті. Бүкіл трилогия бір кездері КСРО Мемлекеттік сыйлығына ұсынылды.
Есенберлин романдарын жазғанда қалай жұмыс істегенін былай деп түсіндіруде: “Мен алдыменен материал жинаймын. Деректер іздеймін. Айғақты уақиғаларды қараймын. Халық фольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандай шығармалар бар, соның барлығын қолым жеткен жерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірін салыстырамын. Осылай дайындаймын. Материал дайындалғаннан кейін алдымен ойға салып, бір жыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма өзім жазамын. Не туралы болу керек, асыл арманың не еді осы кітапты жазғанда, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? …Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын.”
Есенберлинді осынау құнды еңбектерімен жойылу алдындағы бір ұлттың тағдырын қайта жаңғыртып өзгерте алған әлемдегі некен саяқ жазушылар қатарында атап өте аламыз. Бұл еңбектер тарихи сана мен ұлттық рух тұрғысынан қараңғы кезең болған Кеңес Одағы тұсында қазақ халқы үшін ұлттық тарихтың күні мен шабыт бұлағы болып табылады. Қазақ хандығының 550 жылдығы аталған 2015 жылдың жазушының 100 жылдығына тұспа тұс келуі де бекер емес сыяқты. Өйткені оның 17 романынан алтауы Қазақ хандығы мен Алтын Ордаға қатысты. 2015 жылы Есенберлиннің 100 жылдығы ЮНЕСКО-ның қолдауымен әлем бойынша аталып өтілді. Осы орайда Түркияда жазушының «Көшпенділер» үштігі түрік тілінде жарық көріп, Ыстамбұлда халықаралық ғылыми практикалық конференция өткізілді.
1965 жылы «Қаһар» кітабын үш айдың ішінде жазып, кейін оның атауын «Көшпенділер» деп өзгертті. Бұл кітаптан кейін «Алтын Орда», «Қатерлі өткел», қазіргі заманның өзекті тақырыбындағы «Алтын құс», «Айқас» кітаптарын жазды. Ілияс Есенберлиннің шығармаларындағы тақырыптар маңызды, кейіпкерлер батыл болды.
1983 жылы өмірден озған Есенберлиннің мәдени мұрасына ғалымдар жоғары баға беруде. Әйгілі ғалым, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, академик Сейіт Қасқабасов “Есенберлиннің тарихи романдары Кеңес Одағы кезінде халқымыздың тарихи санасының оянуына өлшеусіз үлес қосты” десе, Қазақстанның халық жазушысы және жазушымен көптеген жылдар бірге жұмыс істеген Қабдеш Жұмаділов болса “Ілияс Есенберлин қазақ әдебиетіне үлкен жаңалық, бетбұрыс әкелген, өз алдына жеке тарихи мектептің негізін қалаған ұлы тұлға” дейді.
Жазушы 1983 жылдың 5 қазанында жүректің жарылуынан қайтыс болды. Осы күні Ілияс Есенберлинның ұлы жазушының жаңа ғана жарық көрген бес томдығын әкесінің қолына тапсырды.
Жанталас» кітабының негізінде 2005 жылы «Көшпенділер» фильмі түсірілді. 1980 жылдары жазылған «Көшпенділер» және «Алтын Орда» трилогияларынан кейін Ілияс Есенберлин ХІХ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты тағы бір трилогия жазғысы келді. Бірақ, өкінішке орай, уақыты болмай қалды.
«Алтын Орда» тарихи трилогиясына «Алтын Орда», «Алты басты айдаһар» және «Айдаһардың ажалы» атты романдар енген. Бұл шығармаларда қазақ халқының этногенезі, ру-тайпалардың бірігуі және қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы сипатталады.
Трилогияда Еуразия даласының мәдениетін бойына сіңірген кейіпкерлердің бейнесі жасалып, олардың Еуропа, Шығыстың мұсылман әлемі және Қытаймен байланыстары көрсетілген.
1970-жылдардың екінші жартысы мен 1980-жылдардың басында Ілияс Есенберлин әртүрлі тақырыптағы басқа да шығармаларды дүниеге әкелді
Қорыта айтқанда, І. Есенберлин қазақ әдебиетінде өнімді еңбек еткен аса көрнекті жазушылардың бірі. Алғашында ақын ретінде танылған оның шығармалары 1940 жылданбастап жарық көре бастайды. 1945 жылы «Сұлтан», «Айша» дастандары, «Адамгершілік туралы жыр» өлеңдер жинағы (1949), революционер, большевик Ә. Майкөтовке арналған «Большевик туралы поэмасы» (1957), «Біржан сал трагедиясы» (1959) дастандары жарияланды. 1960 жылдары проза жанрына қалам тарта бастады. «Өзен жағасында» (1960), «Толқиды Есіл» (1965), орыс тілінде жазылған «Адам туралы ән» (1957) атты повестері жарық көрді. «Айқас» (1966), «Қатерлі өткел» (1967), «Ғашықтар» (1968), «Қаһар» (1969), «Алмас қылыш» (1971), «Алтын құс» (1972), «Жанталас» (1973), тың туралы «Көлеңкеңмен қорғай жүр» (1974) романдары, «Көшпенділер» трилогиясы (1976), «Алтын Орда» трилогиясы (1982-1983), «Махаббат мейрамы», «Алыстағы аралдар» (1983), «Аққу құстың қуанышы» (1984) романдары, шығармаларының онтомдық жинағы (1984-1990) жарияланды.І. Есенберлиннің «Маңғыстау майданы», «Аманат» (1978) романдары қазақ әдебиетіндегі сүбелі шығармалары қатарында. Кеңес өкіметі жылдарында туып қалыптасқан қазақ интеллигенциясының өмірін, олардың қазақ даласында социалистік өнеркәсіп орнату жолындағы қажырлы еңбегін, ескіліктің адам санасындағы қалдығына қарсы күресті баяндайтын «Айқас» романына 1968 жылы Қаз КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Ӏлияс Есенберлиннің орыс тілінде шыққан «Песня о человеке» (1956) романы 1958 жылы қытай тіліне аударылады. «Таудағы тартыс» (1962) пьесасы Алматыдағы Балалар мен жасөспірімдер театрында қойылды. М.Ерзинкянмен бірігіп жазған «Құйма» (1961) киносценарийі бойынша түсірілген фильм бүкіл кеңес және венгр, поляк, болгар экрандарында көрсетілді. Ӏлияс Есенберлин прозасы түгел дерлік орыс тіліне аударылды. «Схватка» («Айқас», 1957); «Опасная переправа» («Қатерлі өткел», 1970); «Влюбленные» («Ғашықтар», 1970); «Хан Кене» («Қаһар», 1971); «Заговоренный меч» («Алмас қылыш», 1973); «Отчаяние» («Жанталас», 1974); «Прикрой своим щитом» («Көлеңкеңмен қорғай жүр», 1976); «Мангистауский фронт» («Маңғыстау майданы», 1981); «Золотая Орда» («Алтын Орда», 1985) деген атпен Мәскеулік және республикалық баспалардан жарық көрді. Жекелеген шығармалар украин, латыш, литва, өзбек, алтай, башқұрт, қарақалпақ, венгр, поляк,ағылшын, француз, қытай, неміс, араб, испан тілінде жарияланды. Олардың ішінде «Көшпенділер» трилогиясы, «Адам туралы ән», «Қатерлі өткел», «Ғашықтар», «Айқас» романдары бар.I.Есенберлин қырыққа жуық ән мәтінін жазды. Ол К.Д.Ушинскийдің «Әңгімелері мен ертегілерін» (1945), М.Жулявскийдің Вьетнам өміріне арналған «Қызыл дария» (1956) романын қазақ тіліне аударды.
Ілияс Есенберлин- қазақ халқының сан ғасырғы тарихын көркем тілмен бейнелеп, қазақ елінің әдебиеті мен мәдениетіне өлшеусіз үлес қосқан үздік қаламгер. Биыл дара қаламгер Ілияс Есенберлиннің туғанына 120 жыл толуда.
