БИЫЛ ӘНШІ, КОМПАЗИТОР НАРТАЙ БЕКЕЖАНОВТЫҢ ТУҒАНЫНА 135 ЖЫЛ ТОЛАДЫ

Осыдан 135 жыл бұрын (1890-1954) халық ақыны, әнші, композитор, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері Нартай Бекежанов дүниеге келді. Қызылорда облысы Шиелі ауданында дүниеге келген. Он жасынан ән салып, өлең айта бастайды. Бай — молдаларды шенеген (“Сараң байға”, “Мырзалық емес”), барымта әмеңгерлікті әшкерелеген. (“Жесір дауы”), жалшыларды батылдыққа, қайсарлыққа шақырған өлеңдер шығарды. Ақындар айтысында Н.Баймұратовпен, Қ.Байболовпен өнер сайысына түсті. Ақын халық әндерін шебер орындаумен қатар өзі де әндер (“Толқын”, “Нартай сазы”, “Өсиет терме”) шығарды. Нартай өмірінің соңғы кезеңіне дейін өткір идеялық құрал өнер мен мәдениетті дамыту жолында күресті. Ол туралы Мұхамеджан Рүстемов “Нартай” повесін жазды.

Ол әлеуметтік мазмұндағы өлең-толғауларымен («Сараң байға», «Мырзалық емес», «Жесір дауы», «Бір қойшыға», «Сүйінші», «Сыр», «Ақ алтынды аймағым», «Колхозшыларға», «Мұзбалақтар») Сыр бойына жас кезінен танымал болады. Бүкілодақтық ауыл шаруашылық көрмесінің ашылу құрметіне арналған этнографиялық концертке, қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне, республикалық ақындар айтыстарына қатысқан Соғыс жылдарында арнаулы концерттік бригада ұйымдастырып, халықтың рухын көтеруге белсене ат салысты.

Бекежанов сырнаймен, домбырамен ән, терме, толғау, жыр айту, айтыс дәстүрін дамытқан, өзінің бірегей ән-жыр мектебін қалыптастырған сазгер, ақын, халық әндерін және өз әндерін орындау шеберлігімен қазақ өнерінің тарихында қалған. Оның «Толқын», «Нартай сазы», «Ахау, жалған», «Нартайдың әні», т.б. әндері ұлттық ән өнерінің алтын қорына қосылды.

Сыр елінің серісі, тума талант Нартай Бекежанов артында өш­пестей із, өнегелі іс қалдырған жан. “Тау алыстаған сайын биік көрі­неді” демекші, жылдар жыл­жып өткен сайын оның бейнесі, тұлғасы кесектеліп, сомдала түсіп, абыройы асқақтап, өрісі өсіп келеді десек, артық айтқандық емес. Бұған нар тұлғалы Нартайға халқының көр­сетіп келе жатқан құрметі мен ілти­паты мен ізгілікті көңілдері айғақ. Оның әрбір жырынан әділдік­тің, адамгершілік асыл қасиеттердің иісі аңқып тұр.

Бала Нартайдың дана Нартайға дейінгі өмірі соқпақты да тоқпақты кезеңдерге толы болды. Қиын кезеңде дүниеге келіп, талай өтпелі дәуірде өмір сүрді. Азамат соғысы, біресе ақтар келіп, онан соң қызылдар келіп қырғын салған кез, жер иелену­шілердің, келімсектердің шұбыруы, аштық, қуғын-сүргін, тағы да соғыс, тылдағы қиындықтар, канал қазу секілді ауыр жұмыстар көз алдында өтіп, ерте есейтті.

Ол 1890 жылы Қызылорда облысы, қазіргі Шиелі ауданына қарасты “Ком­мунизм” колхозы, Үлгілі ауылында орта шаруаның отбасында дүниеге келді. Кейбіріміз айтып жүргенін­дей, Нартайдың арғы аталарында ақындық не басқадай өнер бол­маған. Әкесінің өзі бала Нартай екі жасқа келгенде дүниеден озады. Ана­сы Бақтыгүлдің қолында тәр­бие­ленген Нартай жас кезінде Сыр­дың бай-манаптары Көш­кін­бай мен Толғанбайдың мал­дарын бағып, жалшылықта болады. Нар­тай­дың анасы Бақтыгүл ақын­дығы­мен, әншілігімен өз ортасына бел­гі­лі жан еді. Талабы таудай, зерек бала Нартай ана бойындағы асыл өнерді қағып алып, бойына сіңіріп отырған. Анасымен қатар, тапқыр­лығымен, ақындығымен танымал туған ағасы Мәнсүр Нар­тайдың бойында бұлқынып тұрған ағынды аңғарып, оның өнер жо­лына түсуі­не көп ықпал жасаған. Нартайдың алаңсыз өнерге бет бұруына Арқаға атағы кеңінен жайылған Үкілі Ыбырайдың жиені Тайжан Қал­мағанбетов үлкен себеп­кер болады. Тайжан ақыннан сол кезде бала Нартай он екі жас кіші екен. Бір жыл­­дан астам уақыт бірге еріп жү­ріп, бауыр басып қалған Нартай оның өлеңдерін жаттап, әндерін ерінбей үйренеді, зердесіне түйеді, қыр-сырына қаны­ғып, орындай бастайды. Нартай Тайжан ақынды ардақты аға тұтып, құрметтейді. Сөйтіп, Нар­тай он жеті жасқа кел­генде айтулы ақын ұстазының бата­сын алып, өз жүрек қалауымен ел ара­лап, той-думан, жиындарға қа­ты­сып, халық алдына шығып, әсем үн қалықтатып, жыр жыр­лайды. Мұнан соң өзінің өнер­дегі шама­сын таразылаған Нартай өнер жолына алаңсыз, шын ниетімен енеді, өлең өлкесін еркін аралайды.

Анасы Бақтыгүл, ағасы Мәнсүр, ақын Тайжан мектептерінен өткен соң, Нартайдың да есімі елге кеңінен танымал бола бастайды. Мұнысын бір жырында:
Қоймады бұл ақындық қашқанменен,
Он жеті айналдырып жастан бермен.
Тоқталып қайнар бұлақ, қарап жатпас,
Үстіне тау көтеріп басқанменен, – деп бейнелепті ақын думанды өмірінің бастамасын.

Нартайдың өзі айтқандай, сылдырап аққан өнер бұлағының көзі, арнасы ашылып, тасқынды селге айналды. Иығында сырнайы, қолтығында домбырасы бар Нартай жүрген жерінің бәрінде халықты сән-салтанатқа, ән мен жырға, думанға бөлеп, өнерге шөліркегендерді сусындатып, айызын қандырды. Алғашқыда Нартай ақын қазан төңкерісінен бұрынғы халық өмірін жырлай отырып, жарқын келешек­ке үміт артып, қол созған, жанын құр­бан еткен ел ардақтыларын, аяу­лыларын тебірене жырларына қосқан.

Өзі де жалшылықтың дә­мін татқан ақын 1916 жылы шығар­ған “Бір қойшыға” деген алғашқы өлеңдерінің бірінде кісі есігінде күн кешкен жалшылардың адам айт­қы­сыз ауыр тұрмысын, мұң-шерін кекті ызамен айта келіп, өлеңінің аяғын былайша түйіндейді: Қарыса бер қажымай, Сенің де туар заманың. Тартарсың сонда мырзаңа, Өзінің тартқан табағын, – деп оптимистік ой тастай келіп, жігер­лендіріп, қайратқа мінуге үндейді. Бір жағынан, халыққа деген терең сүйіспеншілік танытады, екіншіден, еңбекші елді қанаушыларға нара­зылық білдіреді. Қараңғылық қа­пас­та ұстап, кедей-кепшіктің ең­сесін басқан байшыкештерді сын тезіне алу – Нартайдың қазан кө­тері­лісіне дейінгі шығарма­шы­лығының негізгі өзегі болды. Бұл сол кезеңдегі өмір сүрген қазақтың прогресшіл, демократ ақын-жазу­шы­ларына, зиялы қауымға тән қасиет еді. – Бір күні, – дейді Нартай ақын, – ауылымыздың болысы менің өнерімді көре алмады ма, қайдам, әлде қызғаныш бойын биледі ме, сен қу кедейдің өлеңнен басқа дымың жоқ. Сонда да жұрт сенің айналаңа үйіріле түседі. Со­ның мәнісін айтшы, – деді. Сон­да Нартай іркілместен: – Жақсы көрсе жұрт мені, Сайрап салған әнім ғой. Әнімнің жайы қашаннан, Ағайынға мәлім ғой. Ән деген әлсіз жүрекке, Қуат алар әнім ғой. Жек көрсеткен сені елге, Жыланша шаққан зәрің ғой, – деп шұбырта жөнелгенде бай жа­нын қоярға жер таппай қатты сас­ты, – дейді ақын жайлы бір ес­телікте. Мұнан ұққанымыз, болыс жұртқа жыланша зәрін шашса, ал ақын үні, жыры халық жүрегіне ши­па болған­дығын өрнекті де ой­лы, өткір жыр­ларымен дәлелдей түседі.

Нартай ақынның айтыстарын өнертанушылар, танымал ғалымдар қазіргі жинақталған қолда бар дүние­лерге қарай бөліп жүр. Мәсе­лен, түре айтыстары қатарына “Нар­тай мен Апузаның айтысы”, “Нар­­тай мен Зеренің айтысы”, “Нар­­тай мен Айымкүлдің сөз қағы­сы”, “Нартай мен Айдардың айты­сы”, “Нартай мен Жібектің айты­сы”, “Нартай мен Ардақтың айты­сы”, “Колхозшылар айтысы”, ал сүре айтыстары санатында “Нартай мен Нұрлыбектің айтысы”, “Нар­тай мен Қазанғаптың айтысы”, “Нартай мен Кененнің айтысы” бар. Қайсыбір айтысын алып қара­сақ та Нартай ұтымды айтқан өткір сөздерімен қарсыласын тоқтатып отырған, бейнелі сөз құдіретін шеберлігімен қолданып келген. Нартай ақынның қаламынан “Кедей-Талап”, “Наушаруан”, “Мәнсүр-Дәме дастаны” секілді дас­тан­дар туғанын біреу білсе, біреу білмейді. Бұларда кедейдің жомарт­тығы, шәкірт пен ұстаз сыйлас­тығы, әйелдердің артықшылықтары өлең жолдарымен өрбиді. Нартай талай сындардан өтіп, шыңдалып, өзі де танымастай өзгерген, өз бойына орасан зор өмірлік күш-жігерді, мәдениетті, білімді, ше­шен­дікті сіңіріп, оларды қолдану шебер­лігін дарытқан дарын иесі. Қазақта ақындық пен әншілікті қатар алып жүрген Ақан сері, Бір­жан Сал, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбы­рай, Майра, Мәди, Әміре сияқты әмбебап майталмандар болғаны­мен, Нартай заманында олардың қатары сирек кездесетін. Сондай жан-жақты, сегіз қырлы жандардың көш басында Нартай тұрды. Нар­тай ел арасына ең алғаш әншілігі­мен танылған. Кейін жақсы жыр, айшықты сөз орамына терең мағы­на, күшті екпін беру үшін өзінің асқақ әндерін арқау етеді. Демек, оның композиторлық өнерінің де шоқтығы биік.

Нартай Бекежанов айтыс өне­рімен де даңқын шығарған. Ұмытылып бара жатқан 1939 жылдың өзінде Нартайдың Нұрлыбек Бай­мұра­товпен сайысын бүкіл қазақ газеттері қуана жазып, су­реттерін жариялаған болатын. Мен мектеп оқушы­сы едім. Әлі күнге дейін есімде. Бұл – 1944 жылы өткен Республикалық ақындар айтысы Кеңес заманынан бастау алған кез. Қызу айтыс үстінде де ақындар бі­рі­нің бетін бірі жыртпаған. Қандай өткір сайыстарда да бірін-бірі қолдап, қолпаштай білген.
Сұрапыл Отан соғыс жылдарында Нартай ақын топ құрып, ел аралап, сырнаймен концерт беріп, ел­дің рухын көтеріп, қайраткерлік көрсетті. Үлкен жиын­дарда оның топ жарып, бастау айтатын қасиеті де бол­ды. Мәселен, Жамбыл өтініші бойынша Мәдениет, Өнер қызметкерлерінің Бірінші съезін арнаумен аш­қан Нартай ақын болатын. Мәскеуде 1936 жылы өт­кен Қазақстан Мәдениеті мен Өнерінің онкүндігін дүріл­детіп өткізуіне де ол үн қосты.
Нартай өз халқын түрлі жағдайларда рухтандыра біл­ген суырыпсалма ақын әрі керемет орындаушылық қаб­ілеті арқылы ел санасында сақталатын керемет тұл­ға.

Нартайдың әншілік-композиторлық өнеріне, оның қазақ көркемөнеріне өзіндік бет-бейнесімен, қолтаңбасымен ен­геніне, сіңірген еңбегіне ешкім де шек келтіре алмайды. Оның мақа­мы, әні, өнері – қайталанбайтын құндылық. Композитордың “Нар­тай әні”, “Өздерің білер Нартай­мын”, “Алтын көкем”, “Толқын”, “Серпін”, “Базарым өтіп бара ма?”, “Бейбітшілік”, “Аққайық жалған”, “Жеңіс жыры”, “Жаса, Қазақ­станым!” сияқты толып жатқан сыр­лы да сиқырлы, жүрек тебірен­терлік, құлаққа жағымды әндері бар. Өкініштісі осы әндердің бірде-бірі ақынның өз аузынан, өз үнімен не күйтабаққа, не үнтаспаға жа­зылып алынбаған. Солай бола тұр­са да, Нартай әуендері қалың қазақ арасына кеңінен тарап кет­кен.

1934 жылы маусым айында Алматы қаласында халық өнерпаздарының бірінші слеті өтті. Оған Нартай да шақырылады. Үлкен концертте «Замана бұлбұлы» атты толғауын орындап береді. Екі жылдан соң Мәскеуде қазақ әдебиеті мен өнерінің алғашқы онкүндігі болып, оған Жамбыл бастаған ақындармен қатар Нартай да қатысты. Мәскеуден көңілді оралған Нартай Шиелі төңірегіндегі ақын-жыршылар мен әнші-күйшілердің басын құрап, көркемөнерпаздар үйірмесін ұйымдастырды. Ақыр соңында ол облыстық филорманияға айналды.

1935 жылы Шиелі қыстағында ашылған балалар үйіне көркем-өнерпаздар үйірмесінің жетекшісі болып орналасады. Бірер жылдан кейін Қызылордада ұйымдастырылған концерт-эстрада бюросына шақырылады, өмірінің ақырына дейін сонда қызмет істейді. 1939 жылы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесінің ашылу құрметіне болған этнографиялық концертке қатысып, академиялық Үлкен театр да ән шырқап, жыр толғайды. «Қызыл Москва» деген толғауы осы тұста шығарылды. Республикалық ақындар айтысына қатысып, Нұрлыбек Баймұратовпен өнер сайысына түседі. 1946 жылы Қазақ әдебиеті мен өнерінің Мәскеуде өткен онкүндігіне қатысады.

Нартай шығармашылығының белгілі деңгейге көтерілген жанры – нақыл сөз бен шешендік терме саздары. Олардың қатарына “Өмір өрнегі”, “Қызыл тілде буын жоқ”, “Әнім ғой”, “Құлақ сал, ел-хала­йық, үлкен-кіші!”, “Нақыл сөз”, “На­ртай әні”, “Мен келемін!”, “Бала-бал”, тағы басқа туынды­ларын айтуға болады. Нартай Бекежанов өзінің жан-жақты ақындық, әншілік әрі орындаушылық өнерімен халықтан лайықты бағасын алады. Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке қабылданады. Нартайдың ұлан-ғайыр еңбегі халық өмірімен біте қайнасып жатуы оның шабытының тасқындай түсуіне ықпал жасады. Шалқыған шабыт, төгілген тер еленбей қалған жоқ. 1939 жылы оған “Көркемөнерге еңбегі сіңген қайраткер” құрметті атағы беріліп, Сол жылы КСРО Жазушылары одағының мүшелігіне қабылданды. Ал республиканың 25 жылдығының торқалы тойында “Құрмет белгісі” орденімен марапатталды. 1945 жылы «Құрмет белгісі» орденімен марапатталды. Нартай ақын 1954 жылы 64 жасында өмірден өтті. Әрі ақын, әрі композитор, әрі орындаушы әнші бола білген жарқын тұлғаның өмірі – халыққа қызмет етудің үлгісі еді. 

Нартай әндерін нақышына келтіріп орындап келген, кеңінен насихаттаған марқұм Әбілаш Әбуов, Мұхамеджан Рүстемов, Арзулла Молжігітовтер болса, кейінгі буындардан әнші, ақын Құрманбек Бекпейісов, жыршы-термеші Інжу Таспанбетова, Інжу Төленова, Ақмарал Ноғайбаева және Шиеліде өткен “Ән еркесі – Нартай” республикалық байқауынан соң Астана, Алматы, Шымкент, Ақтау, Қызылорда қалаларынан әншілер қатары көбейіп келеді. Мәскеуде болып, концертке қатысқан Нарекең Шашубай, Кенен, Нұрлыбек сынды сөз зергерлерімен 1949 жылы Мәскеуге екінші рет аттанып, қазақ әдебиетінің онкүндігіне қатысып қана қоймай, онкүндікті ашу мүмкіндігіне ие болады, өнерін көрсетеді. Мәскеуде Нартайға сол кездегі Одақтың бас басылымы “Правда” газеті былай баға береді: “Бекежанов Нартайдың ән шырқауы сирек кездесетін сүйкімді сазымен, нәзік әртістік ойнақылығымен ерекше көзге түседі. Оның дауыс ырғағының өзі құлаққа қонымды, әуені әсерлі де мөлдір. Бекежановтың салған әнін отырғандар ұйып тыңдады. Оның асқақ үні мен ән ырғағы мазмұнын тыңдаушыға толық жеткізе біледі деуге болады, біз тек үздік өнер иесіне тән құбылысты аңғардық, жұртшылық не айтпақ болғанын бәрі де қапысыз түсініп отырды” дейді. /“Правда” газеті, 1949 жыл, тамыз 28-і/.

Мұнан соң 1950 жылы Нартайдың “Дом­быра сазы” деген өлеңдер жинағы жарыққа шықты. Ал 1932 жылы “Өсиет” атты өлеңдер, айтыстар, дастандар жинағына алғысөз жаз­ған ақын Әбділда Тәжібаев “Жақ­сылар шарапаты бүкіл қауым­ға жететін, барлығымызды жарылқай­тын, жарататын сарқылмас қазына екен ғой” деп тебіренеді. Жуырда біздің қолымызға Нар­тай Бекежановтың өмір жолы туралы деректер, шығармалары басылған 42 газет саны тиді. Оның ішінде “Правда”, “Социалистік Қазақстан”, “Ленин жолы” газет­терінің әр кездердегі сандарында Нартай және оның шығарамалары туралы жазылған тың деректер, құнды материалдар, суреттер көптеп кездеседі. Міне, дарын иесінің осындай өнегелі өмір жолы бүгінде көп­теген өнер иелерінің шығарма­ларына арқау болуда. Композитор Тасбер­геновтің “Сыр саздары” атты поэмасының негізгі желісі Нартай әндерінің әсем мотивіне құрылса, жерлесіміз Мұхамеджан Рүстемов 1983 жылы “Жалын” баспасынан “Нар­тай” атты деректі повесін жарыққа шығарды. Сон­дай-ақ жазушы Оразбек Бодықов “Бұл­бұл” атты ғұмыр­намалық повесть жазып, онда ақын өмірін жан-жақты көрсетіп, өз деңгейінде оқыр­манына жеткізе білсе, фило­логия ғылымдарының докторы Темірхан Тебегенов кезінде Нар­тай шығармаларынан кандидат­тық диссертация қорғаса, бүгінде ақын мұрасын терең зерттеп, кесек-кесек дүниелерді өмірге әкелуде. Акаде­мик-жазушы Әбділда Тәжі­баев “Батыр мен ақын” драмалық шы­ғар­масында Нартай мен Ыбырай­дың достығын дәріптеп, драматург Оразбек Бодықовтың “Нартай” атты драмасында ақын­ның өнер өркенін жаюы жолын­дағы табанды күресі, жастық шағы жан-жақты, толыққанды түрде бейнеленеді. Сондай-ақ жазушы Оразбек Сәр­сенбаевтың “Топ­жарған” рома­ны мен Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген әртісі Шайтұрсын Әбдібаевтың құрастыруымен “Ән еркесі” атты естелік кітаптар жарыққа шықса, жергілікті ақын Айдар Достияров­тың “Нарекең нағыз нар екен” кітабы дүниеге келді. Ал журналист Қуаныш Маханбетов Нартай шығарма­ларын жинақтап, “Өздерің білер Нартаймын” кітабын оқыр­манға ұсынды. Бұл тізімді жалғас­тыра берсек, танымал ақын-жазу­шыларымыз Асқар Тоқ­мағанбетов, Әбділда Тәжібаев, Мұзафар Әлімбаев, Қуаныш Баймағанбетов, Төлеген Шопашев, Сейтқасым Сейтенов, Жақсылық Сәтібеков, Мұх­тар Құрманәлі, Манап Кө­кенов және т.б. Нартайды өз шы­ғарма­ларына арқау етті. Алматы мемле­кет­тік архивінің құжаттары негі­зінде Шәкен Айманов атын­дағы “Қазақфильм” киностудиясы жар­ты сағаттық деректі кино түсірді. Нартай әндерінің жина­ғынан тұратын күйтабақ Мәскеу­ден Нартайдың 100 жылдығына орай шығарылды. Онда Шәмшат Тө­ленова, Балқашбай Жүсіпов, Әбі­лаш Әбуов, Мұхамеджан Рүстемов­тердің орындауындағы Нартай саздары бар. Соңғы техно­логия жетістіктері болып санала­тын дискіге Нартай әндерін орын­дап жүрген Құрманбек Бекпейісов 14 әнді ендіріп, халыққа таратып жүр. Өздеріңізге мәлім, Нартай Бекежановты мәңгіге есте қалдыру мақсатында облыс орталығында Нартай Бекежанов атындағы драма театры ашылған. Ақынның туған ауылына есімі берілсе, Қызыл­ордада, Шиеліде бір-бір көше, облыстағы барлық аудандарында көше аттары беріліп, ардақталды. Шиеліде ақын атындағы мектеп, оның алдында бюсті, Н.Бекежанов атындағы ауылда оның шығыс үлгісімен салынған мұражайы, ал­дын­да ақынның тұлғасы бейнелен­ген ескерткіші бар. Қызылорда қаласында бұрынғы Нарекең тұрған үйдің қабырғасына мемориалды тақта ілінсе, жуырда Алматыдағы әсем көшелердің біріне Нартай есімі берілді. Бүгінде Нарекеңнің жолын жалғастырған ұл-қыздар аз емес. “Нартай мектебі”, “Нартай сазы” ансамбльдері жұмыс істейді. Демек, әнші – Нартай, сазгер – Нартай, әртіс – Нартай, режиссер – Нартай, үгітші-насихатшы – Нартай, мәдениет майталманы, сал, сері Нартай есімі қашанда ұрпақтарының жүрегінде, оған деген халықтың ыстық ілтипаты бір мысқал да суымайды.

Белгілі халық ақыны әрі композитор Нартай Бекежанов көзінің тірісінде-ақ халықтың сүйіспеншілігіне бөленіп, баршаға танымал болды.
артай – Жамбыл сияқты ақын-жыраулардың соңғы өкілі еді. Өзінің бір бойында табиғат берген бірнеше қымбат қасиет болды. Соның бірі – оның суырыпсалма ақындығы. Екіншісі – композиторлығы. Үшіншісі – сырнаймен өзі сүйемелдеп айтатын орындаушылық қасиеті. Төртінші, оның осы өнерлерімен қалың ортадан озып шыққаны. Нартай әндері басқалардан ерекше, елді тартатын, тыңдаушысына ғанибетті әсер беретін: Жамбыл атамыз айтқандай:
О, Нартай, шешен таңдай, қасқа маңдай,
Аузыңнан шыққан сөзің шекер-балдай.
Айтыссаң, алдырмассың ақындарға,
Жарқырап қараңғыда жанған шамдай.
«Ақын Нартай, жез таңдай» еді. Нартай өлеңдері түрлі жағдайларға байланысты, не өзі жайлы айтылса да ешкімді жайбарақат қалдырмайтын. Оны жастар да, ұлғайғандар да тыңдауға ынтық болатын. Ақын Нартайды мен бала кезімде көріп, тыңдаған болатынмын. Ол орта бойлы, сәл толықтау, кең жазық маңдайлы, екі көзі нұр шашып тұрғандай, қызылшырайлы адам еді. Бет әлпетіне әдемі қара мұрты сән беріп тұратын. Мен Нартайды сол сырт бейнесі арқылы-ақ өз заманының сұлуы болған дер едім. Өйткені, ол шығармашылық адамы. Әрі жәй ақын емес, әнімен халыққа рух беретін, елді бірлікке, еңбекке жұмылдыра білетін қайраткерлік иесі еді. Тіпті, оның әндерін домбырамен орындайтын қыз-жігіттердің өзін жұртшылық күні бүгін құрмет тұтады.

Халық поэзиясының алыбы Жамбыл Жабаев ол туралы кезінде былай деген еді: Нартай жасынан Сыр бойының атақты ақын-жыраулары Балқы Базар, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Бұдабай, Тасберген, Омар өлеңдерін жатқа айтып жүреді. Ол ежелгі Шығыс поэзиясы үлгілерін жетік білген. Нартай елде жүргенде Сыр бойына Арқадан атақты Тайжан келеді. Нартай бұдан былай Тайжанға еліктеп, даусын он екі тілді татар сырнайына қосып шырқауды үйренеді. Нартай 1949 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің екінші онкүндігіне де қатысты. Бұл мәртебелі жиынды ашқан да Нартай еді. Нартай Бекежановтың өнері көзі тірісінде-ақ әділ бағасын алды.

Шығармаларының жинағы екі дүркін жеке кітап болып басылды. 1982 жылы «Жазушы» баспасынан «Өсиет» деген атпен өлеңдер, дастандар, айтыстар енген жинағы жарық көрді.
«Құрмет Белгісі» орденімен, медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталған. «Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағы (1939) берілген.

Нартай Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық музыкалық драма театры 1955 жылы Еңбекшіқазақ (Алматы облысы) және Қаратал аудандары (бұрынғы Талдықорған облысы) жергілікті театры негізінде ұйымдастырылды. Театр шымылдығы Мүсіреповтің “Ақан сері — Ақтоқты” трагедиясымен ашылды. 1960 жылы театр Қызылорда қаласына көшірілді. 1970 жылы Нартай Бекежановтың есімі берілді. Театрдың іргесін қалаған актерлер Т.Айнақұлов, Ш.Бәкірова, Ж.Бағысова, О.Әбдімомынов, Ш.Әбдібаев, С.Шотықов, Қ.Көпбаева, А.Манасбаев, Ш.Мәрденовтар мен тұңғыш режисері Ж.Әбілтаев болды. Театр ұжымы М.Әуезов пен Л.С. Соболевтің “Абай”, Әуезовтің “Қаракөз”, “Қара қыпшақ Қобыланды”, Мүсіреповтің “Қозы Көрпеш — Баян сұлу”, Қ.Мұхамеджановтың “Бөлтірік бөрік астында”, “Жат елде”, Т.Ахтановтың “Махаббат мұңы”, “Әке мен бала”, С.Жүнісовтің “Тұтқындар”, “Қызым, саған айтам,”, О.Бодықовтың “Нартай”, Қ.Мұқашевтың “Парторг” пьесаларын, сондай-ақ У.Шекспирдің “Король Лир”, Ф.Шиллердің “Зұлымдық пен махаббат”, Қ.Гольдонидің “Екі мырзаға бір қызметкер”, Н.В. Гогольдің “Үйлену”, Ш.Айтматовтың “Ана — Жер-Ана”, М.Кәрімнің “Айгүл елінде”, т.б. спектакльдерді сахналады. 1966 жылы театр режиссеры М.Байсеркеұлының жетекшілігімен В.В. Вишневскийдің “Оптимистік трагедиясын” (Қазақстан жастар одағы сыйл., 1967) қойды. Театр венгр драматургиясы (1978), неміс драматургиясы (1980), КСРО халықтары драматургиясы (1982) фестивальдарының лауреаты болды.

Нартай Бекежанов мұражайы, Нартай Бекежановтың мемориалдық өнер мұражайы – ақынның әдеби мұрасын сақтап, насихаттауға арналған тарихи-мәдени мекеме. Н.Бекежановтың 100 жылдық мерейтойына орай (1990, тамыз) Ы.Жақаев атындындағы күріш өсіру тарихы музейінің бөлімшесі ретінде ауылдық мәдениет үйінде ашылды. Кейін екі қабатты, төбесі шығыс үлгісінде күмбезделген жаңа мұражай пайдалануға берілді (25.10.1994). Мұражайда барлығы 13483-тен астам экспонат бар, оның 8397-сі негізгі қорда, 5086-сы көмекші қорда сақталды. Мұражай 8 залдан тұрады. Залдарда негізінен ақынның көзі тірі кезінде тұтынған заттары (сырнайы, керуеті, ер-тұрманы, қамшысы, зергерлік бұйымдары, ұлттық киімі, т.б.), үй жабдықтары, құжаттары, баласы Мансұр ақынның қолжазбалары, Нартай бригадасы белді мүшелерінің (М.Әділов, Т.Баяханова, А.Тұяқбаев, Ф.Төлегенова, т.б.) жеке заттары, шәкірттері мен ізбасарлары туралы мәліметтер, Нартай ауылынан шыққан еңбек ардагерлері (Ш.Қазанбаева, Ұ.Алтайбаева, М.Қалдыбаев, Н.Көкиев, Б.Оразов) туралы мағлұматтар жинақталған.

Қазіргі таңда, ақын, әнші Нартай Бекежановтың сырнайы мен шапаны Қызылорда облыстық өлкетану музейіне тапсырылған. Себебі, өнерді бағалай білетін халық оның қадірін жақсы түсінеді.
Нартай әндері халық арасында кеңінен тараған. Терең мағыналы айшықты сөз орамын әуезді әнмен, ырғақты сазбен өрнектей білген жанның әрбір туындысы құнды, қолданған әрбір заты бағалы. Шапанды нар тұлғалы Нартай жиын-тойларға киген. Домбырасының сыртқы бетінде тегі жазылған, меншікті аспабы. Қасындағы домбыра- адуын ақынның ұстазы Дүр Оңғардың ұстаған музыкалық аспабы.
Музей-құнды жәдігерлерді жинақтаушы орын, сақтаушы қор. Мұндағы әрбір экспонат өзінше маңызды, мәнді. Ал, олар тарих қойнауына енген сайын, қадірі артып, құндылығы арта түседі.