Нағыз қазақ – қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра деп жырлаған белгілі ақын, аудармашы, Қазақстанның халық жазушысы Қадыр Ғинаятұлы Мырза Әлі 1935 жылы 5 қаңтарда Орал облысының Жымпиты кентінде туған. Бала кезінде жетім қалған Қадыр кедейліктің тауқыметін көріп өсті. Балалық шағынан бастап кітаптарға қызығушылық танытып, Жымпиты аудандық кітапханасының тұрақты оқырманы болды. Тіпті, кітапханадағы барлық кітаптарды қайта оқып шығып, көркем әдеби шығармалардың жаңа басылымдарын асыға күтетін.
Қадыр Мырзалиевтің өз өмірінде көрген алғашқы кітабы «Қырық батыр» деп аталады. Бұл қарапайым халық оқитын ауылдағы ең сүйікті кітап болды. Онда қазақ халқының аңыздары мен қиссалары, эпостар мен ертегілер жазылған.
Қадыр алғаш рет өлең жазуды алтыншы сыныпта оқығанында, 11 жасында бастады. Бірде ол ауылдарына концерт қоюға келген ақтөбелік әуесқой әртістер тобы орындаған «16 қыз» атты көңілді және әзіл әнді естіді. Ол әннің әрбір өлең жолында әр түрлі қыздар туралы айтылды. Он алты шумақта әр қыздың мінезі суреттелген. Сонда Қадыр сол секілді, бірақ сыныбындағы он алты ер бала туралы өлең жазуды ойлады. Сөйтіп, бес-алты шумақ өлең жазып, ары қарай қолы жүрмеді. Ертесі шығарған өлеңін мектепке әкеліп, сыныптастарын күлкіге қарық қылады. Қадырдың өлеңі сынып жетекшісіне де ұнады. Осылайша, бұл өлең болашақ ақынның алғашқы жағымды сыншысы болды. Бірақ, осы әзіл өлеңнен кейін шығармашылық дағдарыс орын алып, Қадыр үш жыл бойы ештеңе жазбады.
Әкесі қайтыс болғаннан кейін бала Қадыр интернатқа жіберіледі. Онда ол достар туралы, олардың кемшіліктері туралы жаза бастайды. 1954 жылы жас ақын өлеңдерін республикалық «Пионер» журналында жариялап, біртіндеп таныла бастады.
Сөйтіп өлең жазуды әдетке айналдырып, үлкен жинақ жинады. Бірақ, ол өлеңдерін болашақ ақынның жақын досы өртеп жібереді. Бұл оқиға Қадырдың шығармашылық жолындағы алғашқы кедергі болды. Дегенмен, Қадыр досының ол әрекетіне ренжіген жоқ. Ақын керісінше, жаман өлеңдерден құтылуыма көмектесті, бұл менің қолымнан келмес еді деп досына алғысын білдірді.
1958 жылы Қадыр Мырзалиев Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін тәмамдаған. «Оқуды бітіргеннен кейін не істеймін деп ойладым. Жұрттың бәрі жүгіріп жүр. Мұғалімнің, ғалымдардың қолы тимейді. Университетті бітіргеннен кейін бір жерге қарауылшы болып орналасайын деп ойладым. Күндіз қолым бос, түнде отырған жерімде жұмыс істеуге болатын еді. Бағыма орай, мен бітірген жылы «Балдырған» журналы ашылды. Еліме, әріптес ағаларыма өкпем жоқ. Олардан көп пайда көрдім», – дейді Қадыр Мырза Әли. Екі жылдан кейін аспирантураны бітіріп шығады. Оқудан кейін көп жылын журналистикаға арнады. Еңбек жолын ақын еңбек жолын сол кезде жаңадан ашылған «Балдырған» балалар журналынан бастаған. Ол кезде журналдың редакторы – белгілі ақын Мұзафар Әлімбаев болған.
«Аға буынның қазаққа деген көңілдері сондай таза еді. Сәбит Мұқановтың «Есею жылдары» шыққаннан кейін Жазушылар одағы тәлтіректеп қалды. Ғабиден ағам Жазушылар одағының төрағасы. Бір апта талқылады. Арыстандай айқасқан азаматтар жастарды араластырған жоқ. Бұл – қазақтың бірлігін ерте түсінген буын», – деген ақын. Одан кейін Қадыр Мырза Әли «Жұлдыз» журналы редакциясында поэзия және сын бөлімінің меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың орынбасары,
«Әр заманның өз ауру, дерті болады. Бізде 1970 жылдарға дейін поэзия өте қатты өсті. Қазір сол деңгейде көтеріліп жатқан поэзия бар деп айта алмаймын. Бұл трагедия Кеңес үкіметі құламастан бұрын басталған», – деген еді.1962-1965 жылдары – поэзия және сын бөлімінің меңгерушісі, «Жұлдыз» журналының жауапты хатшысы болды.
1968-1973 жылдары «Жазушы» баспасының поэзия редакциялық алқасының жетекшісі, «Балауса» баспасының редакторы болды. Кейін Қазақстан Жазушылар одағында поэзия секциясының кеңесшісі болып қызмет етті. 1973-1978 жылдары – Қазақстан Жазушылар Одағының поэзия бөлімінің меңгерушісі,1992 жылы ҚР жоғарғы кеңесінің ұлттық саясат, мәдениет және тілдерді дамыту комитеті төрағасының орынбасары болды. 1994 жылы оны Қазақстан Республикасының халық депутаты ретінде таңдап алады.
Қадыр Мырза Әлі 50-ден астам поэзиялық жинақтардың, әдеби-сыни және балалар кітаптарының авторы.
Қадыр Мырзалиевтің шығармашылық жолы «Екпенді құрылыс» өңірлік газетінде жарық көрген «Көктем» атты өлеңнен басталды. Бірақ өлеңнің төменгі жағында жазылған жас ақынның тегі дұрыс терілмей, достары ол өлеңнің Қадырдың жұмысы екеніне сенбеді. Сондықтан ақын үнемі ол жайлы сөз қозғамай және өзінің алғашқы өлеңінің 1954 жылы республикалық «Пионер» журналында жарияланғанын айтты. 1955 жылы Қазақстан жазушыларының 3-ші съезінде сөз сөйлеген журналдың редакторы Мұзафар Әлімбаев жас ақынның шығармашылығы туралы жағымды пікірлер айтып, Мырзалиевті мадақтады. Осылайша, ақын биіктен көріне бастады.
1959 жылы ақын «Көктем» атты алғашқы өлеңдер жинағын жариялады. Қадыр Мырза Әлі шығармаларын қазақ тілінде жазды. Оның кейбір өлеңдері орыс, неміс, эстон, қырғыз, татар және басқа тілдерге аударылған. Орыс тілінде 13 өлеңдер жинағы жарық көрді. Ақынның мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларға, орта және жоғары сынып оқушыларына арналған өлеңдерден тұратын кітаптары бар.
Қадыр Мырза Әлінің өлеңдері қазақ ақындарының «Қазақ Совет поэзиясының антологиясы», «Республикалардың комсомолы 1969-1970 жылдардағы комсомол сыйлығының лауреаттарын ұсынады», «Қазақ балалар поэзиясының антологиясы» секілді ұжымдық жинақтарына енгізілді.
Ақынның орыс тіліне аударылған «Инабат виноват» атты алғашқы балалар кітабы 1962 жылы Алматыда қазақ мемлекеттік көркем әдебиет басылымында жарық көрді. 1966 жылы ақын «Ой орманы» жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығымен марапатталды.
1967 жылы Алматыдағы «Жазушы» баспасында Сергей Киселевтің аудармасымен Қадыр Мырза Әлінің «Бессоница» өлеңдер жинағы шықты. Ақындық жинақтың тақырыбы Қазақстандағы өмірдің барлық аспектілерін қамтиды. Олардың ішінде «Алматыдағы жаңбыр», «Қазақстанның физикалық географиясы», «Күз, ауыл, түн» өлеңдері бар. Сондай-ақ, ақынның көрнекті тұлғаларға арналған, солардың арасында америкалық жазушы «Хемингуэй» , «Испандық эмигрант ақын Рафаэль Альберти», «Біржан сал», «Құрманғазы» атты өлеңдері бар. Қадыр Мырза Әлінің өлеңдерінде сұрапыл соғыс жылдары, жеңістің қандай жолмен келгені туралы айтылады.
1976 жылы Мәскеудегі «Балалар әдебиеті» баспасында жарияланған Владимир Коркиннің аудармасындағы «Твой дом» балалар өлеңдерінің кітабы дала дәмімен ерекшеленеді. Ақын баяу, асықпай, халықтық жолмен өзінің туған жері, табиғат сұлулығы, дала кеңістігі туралы әңгімелейді.
1979 жылы Алматыда «Жалын» баспасында Шегловтың аудармасында жарық көрген «Круг» жинағындағы өлеңдердің көпшілігінің негізі образды сөздердің түрлі көріністерінің үйлесімді түрде біріктірілуімен құрастырылған. Балалар кітабы композиция бойынша өте ерекше. Ол бастауыш мектептегі сабақ кестесінің негізінде жасалған. Бірінші болып «Алқашқы қоңырау» жинағы басталады, одан кейін «Тіл білімінің» бірінші сабақтары жалғасын табады.
Жинаққа енген өлеңдердің мазмұны мен пішіні әртүрлі. Ақын жанр таңдауда да өнертапқыштықғын және шеберлігін дәлелдай алды.
1980 жылы Мырзаәлиев «Жерұйық» өлеңдер кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығымен марапатталды. 1987 жылы «Жазушы» баспасы ақынның «Қызыл кітап» өлеңдер жинағын басып шығарды. 1990 жылы Мәскеудегі «Кеңес жазушысы» баспасында ақынның «Қорамсақ» өлеңдер жинағы жарияланды. Ондағы өлеңдерде ақын рухани соқырлық пен саңырау туралы қайғыра баяндап, мысалдар келтіреді.
Қадыр Мырза Әли «Күндер-ай» жеке жинағын құрайтын 200-ден астам мәтіннің авторы. Бір деректерде бала Қадырдың өлең жинағын жақын досының өртеп жібергені туралы да айтылады.
«…Өлеңнің жөні бөлектеу. Ол қай сапардан келе жатқаныңа, қай көлікте келе жатқаныңа қарамайды. Ол жарқ етті де, жоқ болды көрген түстей, сағымдай… Адам әр шығармаға отырарда мешіттен шыққандай болу керек. Айғайламай, ант ішпей-ақ, адам ретінде қалсаң болады», – деген еді ақын поэзия жайлы.
Мырзалиев қазақ балалар әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосқан ақын. Ол мағыналы және тіл жаттықтыруға арналған жаңылтпаштар мен жұмбақ, мысалдар мен тапсырмалар, мектепке дейінгі жастағы балалар мен бастауыш сынып оқушыларына арналған ертегілер жазды. Ақынның шығармашылығы қазақ орта мектебінің бағдарламасына еніп, жоғары сынып оқушыларына оқытылады. Оның көптеген өлеңдері қазақ мектептерінің бастауыш сыныптарына арналған «Ана тілі» оқулығына енгізілген. Сондай-ақ, Қадыр Мырзаәлиевтің туындыларына негізделген пьесалар республикалық театрларда сахналанады.
Ақын римдік ақын Овидияның, парсы ақыны Руми Джалаладдин, итальяндық балалар жазушысы Джанни Родари, литвалық ақын Эдуард Межелайтис, француз жазушысы Виктор Гюго, орыстың Лермонтовы мен қазақ ақыны Олжас Сүлейменовтың шығармаларын аударған. Оның ерекше мақтанышы – Есенин лирикасының аудармасы. Қадыр Мырза Әли Есенин лирикасын аударуын өзінің шығармашылық жетістіктігі және аударма жұмысындағы ең жоғарғы жетістіктері ретінде қарастырды.
Сонымен қатар, оның тағы бір өмірлік қызығушылығы – жұмбақтар. Ол қазақ оқырмандарын әлем халықтарының жұмбақтарымен таныстырған аудармашы. Қадыр Мырза Әлі жүзден астам ұлттың жұмбақтарын жинап, аударған.
Қазақстанның халық жазушысы (1995), ҚР Әнұранының сөзін жазған авторлардың бірі. 1958 – 93 жылы «Балдырған» журналында әдеби қызметкер, «Жұлдыз» журналында поэзия және сын бөлімінің меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың орынбасары, «Жазушы» баспасында поэзия редакциясының меңгерушісі, Жазушылар одағы поэзия секциясының меңгерушісі, «Балауса» баспасының редакторы қызметтерін атқарды. Мырзалиевтің алғашқы өлеңі 1954 жылы «Пионер» (қазіргі «Ақ желкен») журналында жарияланған. Тұңғыш жинағы «Көктем» 1959 жылы жарық көрді. Қадыр Ғинаятұлы Мырза Али (1935 — 2011)Мырзалиевтың «Жаңғалақтар» (1960), «Кішкене қожанасырлар» (1961), «Данышпан» (1961), «Ноян-қоян» (1962), «Алуан палуан» (1963), «Сабақ» (1964) атты кітаптары қазақ балалар әдебиетіне қосылған елеулі үлес болды. Ақын «Ой орманы» (1965), «Дала дидары» (1966), «Ақ отау» (1968), «Домбыра» (1971), «Көш» (1973), «Жерұйық» (1976), «Алақан» (1977), «Қорамсақ» (1980, 1981), «Қызыл кітап» (1983), «Күміс қоңырау» (1970 – 85) жыр жинақтарында нәзік лирикалық сезімді терең философиялық ой-толғаныстарымен шебер ұштастырған. «Мәңгі майдан» (1993), «Биік баспалдақ» (1993), «Үкілі үзінділер» (1996), «ұибратнәмә» (2001), «Алаштың арманы» (2001), «Жазмыш» (2001), «Еңіреп өткен ерлер-ай» (2001), «Иірім» (2004), «Шырғалаң» (2004), «Алмас жерде қалмас» (2004), тағы басқа 40-тан астам жыр жинақтары мен балаларға арналған топтамалардың авторы. Әдеби-сын кітаптарында халқының өткені мен бүгінгісіне, ғасырлар бойғы арман-мүддесіне, мәдениет пен әдебиеттің даму сатыларына ой жүгіртіп, замандастарының тыныс-тіршілігіне үңіледі. Оның 200-дей өлеңіне ән жазылып, «Күндер-ай» деген атпен жеке жинақ болып шықты (1984). Драматургияда Алдаркөсе туралы «Сақалдың саудасы» атты сатиралық комедия мен Махамбеттің соңғы күндеріне арналған «Жаралы жолбарыс» атты драмасын жазды. Соңғы шығармасы үшін Махамбет атындағы сыйлыққа ие болды (1997). Оның шығармалары әлем әдебиетінің озық үлгілерімен үндес келіп, философиялық-дидактикалық дәстүрді дамыта жырлаған өзіндік өрнегімен танылды. Ақын өлеңдері ағылшын, француз, неміс, болгар, венгр, фин тілдеріне аударылған. Орыс тілінде «Бессонница» (1967), «Белая юрта» (1968), «Соловьиный сад» (1971), «Степные пути» (1975), «Твой дом» (1976), «Верхная струна домбры» (1976), «Ладони» (1984), «Нижная струна домбры» (1985), тағы басқа кітаптары жарық көрсе, өзбек тілінде «Күміс қоңырау» (1975), қырғыз тілінде «Алақан» (1979), әзербайжан тілінде «Бұлбұл бағы» (1980), моңғол тілінде «Шымыр жаңғақ» секілді еңбектері басылды. Аударма ісінде М. Овидий, Руми, В. Гюгю, Г. Гейне, М. Лермонтов, С. Есенин, Я. Райнис, Л. Родари, [Р. Ұамзатов]], Э. Межелайтис, К. Кулиев өлеңдерін, Ш. Петефи мен С. Сүлейменовтің («Атамекен») жыр жинақтарын қазақ тіліне аударған. Мырзалиев ҚР Мемлекеттік сыйлық лауреаты (1980). Әскери атағы — отставкадағы лейтенант.
Қадыр Мырзаәлиев көп оқыған адам. Бүкіл ғұмырында 7 мыңға жуық кітап жинап, бәрін оқып шыққан. Тіпті, олардың кейбіреуін екі-үш рет қайталап оқыған. Ақынның шығармашылығы әрбір қазаққа белгілі және оқырмандар оның туындыларын сүйіп оқиды.
1993 жылы Моңғолияның Дарын әдеби-шығармашылық ұйымы ақынға жоғары деңгейлі және жоғары шығармашылық әдеби шығармалар үшін Гран-при берді. Конкурстың қорытындысы бойынша Қадыр Мырза Әлі әлем поэзиясына қосқан үлесі үшін Моңғолияның «АВЬЯС» сыйлығымен марапатталды.
2001 жылы «Әдебиет» санаты бойынша «Платина Тарлан» өнер туындыларының тәуелсіз сыйлығының лауреаты атанды. 2005 жылы «Парасат» және 2010 жылы I дәрежелі «Достық» орденімен марапатталды.
Сондай-ақ, ақын екі рет Қазақ ССР жоғарғы кеңесінің депутаты, Қазақ КСР жоғарғы кеңесі президиумының мүшесі болды.
Соңғы жылдары Қадыр Мырза Әлінің 16 томдық таңдамалы шығармалар жинағы жарық көрді. 2003 жылы Санкт-Петербургтегі «Славия» баспасында ақынның «Прапамять» деп аталатын бір томдық шығармалар жинағы шығарылды.
Діни көзқарасы — ислам. Қазақстанның болашағы туралы болжамы — «Гүлденген, азат, дәулетті, бақытты әрі рухани бай». Хоббиі — қалам, бәкі, төсбелгі жинау.
Жұбайы — Мырзалиева Салтанат (1939 жылы туған), зейнеткөр, полиграфшы болған. Ұлдары — Қуаныш (1961 жылы туған), Қазыбек (1965 жылы туған), Ғазиз (1970 жылы туған).
«Ұйықтар алдында бір сағат тек афоризмдерді ойлап жатамын. Сәтті шумақтар түсіп жатса жазып қоямын. Жатарда бас жағымда кітап, дәптер, қарындаш жатады. Ұйқы қысып жатса да еріншектікті қойдық», – деген еді ақын бір естелігінде.
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі поэма жанрының өсіп жетілуіне көп еңбек сіңірген Қазақстанның халық жазушысы, белгілі ақын Қадыр Мырза Әлі өмірінің соңғы жылдары екі рет инфаркт алып, 2011 жылы 23-нен 24-ші қаңтарға қараған түні жүрегі тоқтап қайтыс болды.
Мен ақынмын,
Әулие емен,
Бақсы емен.
Әрине ғой, күндерім бар көксеген.
Соның бірі –
Ел есінен шықпайтын
Жазып кету ғажайып бір жақсы өлең.
Керемет күш
Кернеп шығып жер төсін,
Кесірлердің түп-тамырын өртесін!
Деген оймен жатамын да кешқұрым,
Тек сол оймен оянамын ертесін…
Осылайша, ғұмырының соңына дейін қаламды серік еткен ақын артында өлмейтін сөз бен өшпейтін із қалдырды.
